Czym jest tyflografika?
Tyflografika, najbardziej skrótowo, to grafika dostępna dla osób niewidomych. Termin ten został wprowadzony przez pedagogów ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych im. Synów Pułku w Owińskach koło Poznania, dla wyróżnienia rysunków, które nie tylko są wypukłe, ale również przygotowane tak, aby mogły być dla niewidomych źródłem informacji [1]. Określenie to funkcjonuje głównie w Polsce. Nazwa pochodzi od greckiego słowa „typhlós”, oznaczającego „ślepy, ukryty, ciemny”. Tyflografika jest pojęciem bardzo ogólnym i szerokim, a w literaturze naukowej brakuje spójnej i jednoznacznej definicji tego terminu. Często można spotkać się z określeniami typu: rysunek wypukły, rysunek dla niewidomych, rysunek dotykowo dostępny czy rysunek brajlowski [2].
S. Elżbieta Więckowska z Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach, mianem tyflografiki określa:
„grafikę użyteczną dla osoby niewidomej lub/i słabowidzącej, wykonaną w dostępnej mu konwencji i zredagowaną w sposób umożliwiający i ułatwiający odczytanie dotykiem lub/i słabym wzrokiem, a przede wszystkim w sposób umożliwiający zrozumienie informacji przekazywanej grafiką” [3].
Z kolei Marek Jakubowski, tyflopedagog [4] z Ośrodka w Owińskach, opisuje tyflografikę jako:
„graficzne odwzorowanie i przedstawienie rzeczywistości, przy zastosowaniu skali, proporcji i generalizacji, dostępne dotykowo dla osób niewidomych i wzrokowo dla osób o ograniczonej percepcji wzrokowej. Tyflografika pozwala niewidomemu poznać, zrozumieć oraz odwzorować rzeczywistość” [5].
Tyflografiki nie muszą być jedynie rysunkami wykonanymi linią wypukłą. Stosowane są również inne metody formowania powierzchni obrazu. Może to być np. typowa płaskorzeźba, w której zachowane są proporcje odtwarzanego obiektu; płaskorzeźba spłaszczona; uwypuklenie w równomierny sposób całej powierzchni rysunku; a także zaakcentowanie niektórych obszarów za pomocą faktury, np. drobnych punktów czy kresek, co umożliwia wyodrębnienie konkretnego fragmentu obrazu. Same wypukłe linie również mogą być zróżnicowane – poza wysokością i grubością, mogą być odmienne pod względem struktury (ciągłe, przerywane, punktowane itd.).
Regulacja zasad dot. projektowania
Tyflografika, aby mogła spełnić swoje zadanie, musi zostać prawidłowo przygotowana. Konieczne jest więc poznanie oraz przestrzeganie zasad jej tworzenia. Wstępne reguły opracowała w 2003 r. s. Elżbieta Więckowska i przedstawiła je w „Projekcie zasad redagowania rysunku i ilustracji dla niewidomego”.
13 stycznia 2011 r. dyrektorzy wszystkich Ośrodków Szkolno-Wychowawczych dla Niewidomych w Polsce zatwierdzili dokument
„Zasady tworzenia i adaptowania grafiki dla uczniów niewidomych” [6].
W tym samym roku opracowano również bardziej szczegółową
„Instrukcję tworzenia i adaptowania ilustracji i materiałów tyflograficznych dla uczniów niewidomych” [7]
i to właśnie na tej podstawie zostały przygotowane wszystkie wytyczne zasad projektowania.
Projektowanie tyflografik na przykładzie adaptacji obrazów Jacka Malczewskiego
Bardzo dobrym przykładem tyflografik są adaptacje serii obrazów „Rusałki” Jacka Malczewskiego, przygotowane przez Lecha Kolasińskiego [9], na potrzeby projektu „Dotknij kultury” [10]. W skład cyklu wchodzą dzieła zatytułowane: „Opętany”, „Boginka w dziewannach”, „On i ona”, „Załaskotany” oraz „Topielec w uściskach dziwożony”, które znajdują się w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius. Przygotowanie dotykowych reprodukcji, w tym przypadku z pewnością nie było sprawą prostą. Opisywane płótna charakteryzują się m.in. odważnymi skrótami perspektywicznymi, które Malczewski często stosował w swojej twórczości. Ponadto „postaci w kompozycjach zwrócone są przodem do odbiorcy, często mając wyciągnięte w jego kierunku kończyny” [11]. Dlatego też dokładne odzwierciedlenie obrazów, uczyniłoby je nieczytelnymi dla osób niewidomych.
Lech Kolasiński podszedł do projektu kompleksowo. Pierwszym etapem było odwzorowanie oryginalnego obrazu. Następnie, na tej podstawie, artysta dokonał transformacji grafik, tak aby mogły one stać się użyteczne i zrozumiałe dla niewidomych i słabowidzących. Wszystkie rysunki zostały również przetestowane przez osobę niewidomą pod kątem czytelności, co umożliwiło wyłapanie wszystkich ewentualnych szczegółów, które mogłyby być problematyczne w odbiorze dla osoby niepełnosprawnej wzrokowo. Dzięki efektom pracy Kolasińskiego, eksponowane w Collegium Maius „Rusałki” Jacka Malczewskiego, stały się dostępne dla szerszego grona zwiedzających, nie tylko tych widzących, ale również tych pozbawionych zmysłu wzroku [12].
Rys. 1 Miniatura obrazu „Opętany” Jacka Malczewskiego
Źródło: http://www.dotknijkultury.pl/ [19.05.2016]
Rys. 2 Odwzorowanie i adaptacja obrazu „Opętany”
Źródło: http://www.dotknijkultury.pl/ [19.05.2016]
Porównując rzeczone odwzorowania i adaptacje, na pierwszy rzut oka widać, jakich zmian musiał dokonać artysta, aby uczynić grafiki czytelnymi. Na oryginale obrazu „Opętany” (rys. 1) widać wiele elementów oraz sylwetek nachodzących na siebie. Te stłoczone w prawej części obrazu trudne byłoby do rozróżnienia i mogłyby być odebrane jako jeden obiekt. Konieczne było więc odsunięcie ich na odpowiednią odległość. Wszystkie postacie zostały zaprezentowane z profilu, z wyraźnie zaznaczonymi kończynami, a ich ubrania uproszczono oraz wyodrębniono fakturami (w odróżnieniu od części ciała). Redukcji uległa również ilość detali. (rys. 2)
Metody tworzenia tyflografik
Tyflografiki można wykonywać z przeróżnych materiałów. Mogą być tłoczone w papierze, kartonie, plastiku lub nawet metalu. Możliwe jest również ich wytwarzanie poprzez nakładanie odpowiednich farb lub lakierów różnymi metodami na rozmaite podłoża, a nawet poprzez obecnie już bardzo rzadko stosowane, haftowanie. Technik jest naprawdę wiele. Część z nich umożliwia wykonywanie rysunków w sposób odręczny lub z pomocą dość łatwo dostępnych urządzeń (np. drukarek). Mogą więc z nich korzystać sami niewidomi lub ich opiekunowie (nauczyciele, terapeuci czy rodzice). Inne z kolei są bardziej skomplikowane i wymagają posiadania odpowiednich umiejętności, oprogramowania i/lub maszyn — nierzadko o bardzo dużych rozmiarach. Najbardziej wartościowe są te techniki, które umożliwiają tworzenie obrazów dostępnych zarówno dla osób niewidomych, jak i słabowidzących. Wymaga to równoczesnego zastosowanymi wypukłości oraz kolorów.
Autorka artykułu
mgr sztuki Aneta Drohomirecka
absolwentka Akademii WIT
BIBLIOGRAFIA
[1] s. E. Więckowska, Tyflografika, Szkoła Specjalna – Dwumiesięcznik Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, nr 1 (248) 2009, str. 57.
[2] M. Jakubowski, Tyflografika - historia i współczesność, metody i technologie, Kwartalnik Tyfloświat nr 1 (3) 2009, str. 37.
[3] s. E. Więckowska, Zasady redagowania tyflografiki, Kwartalnik Tyfloświat nr 3 (5) 2009, str. 8
[4] Tyflopedagog to specjalista mający kompetencje do pracy z osobami niewidomymi i słabowidzącymi.
[5] M. Jakubowski, Tyflografika…, str. 38.
[6] Zasady tworzenia i adaptowania grafiki dla uczniów niewidomych powstały w oparciu o opracowanie
s. Więckowskiej z korektami naniesionymi 7.01.2011 r. na Ogólnopolskich Warsztatach Nauczycieli Specjalnych Ośrodków Szkolno-Wychowawczych dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Łodzi.
[7] Instrukcja tworzenia i adaptowania ilustracji i materiałów tyflograficznych dla uczniów niewidomych powstała na zlecenie Departamentu Zwiększania Szans Edukacyjnych Ministerstwa Edukacji Narodowej,
w związku z tym, że poprzedni dokument od początku uważano za niewystarczający dla osób tworzących
i adaptujących ilustracje dla niewidomych.
[8] Instrukcja tworzenia i adaptowania ilustracji i materiałów tyflograficznych dla uczniów niewidomych, Bydgoszcz, Kraków, Laski, Owińska 2011, (praca zbiorowa pod redakcją s. E. Więckowskiej), str. 7-23.
[9]Lech Kolasiński – artysta ur. w 1986 r.; absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie; obecnie student studiów doktoranckich z zakresu: „Projektowania ilustracji i trawestacji obrazów dla osób niewidomych” w Pracowni Projektowania Plakatu Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. [w:] http://wydzialsztuki.up.krakow.pl/ [19.05.2016]
[10] „Dotknij kultury” – inicjatywa Uniwesytetu Jagiellońskiego oraz Collegium Maius UJ, mająca na celu przybliżenie osobom niewidomym i słabowidzącym dzieł sztuki, a także łączenie różnych grup ludzi, bez względu na niepełnosprawność, wiek, pochodzenie czy przekonania. [w:] http://www.dotknijkultury.pl/ [19.05.2016]
[11] R. Setlak, Percepcja dzieła sztuki przez osoby z dysfunkcją narządu wzroku, Monografia Wydziału Architek-tury i Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych, Gdańsk 2015, str. 36.
[12] R. Setlak, Percepcja dzieła…, str. 36.
Commentaires